Ubezwłasnowolnienie – przewodnik dla opiekunów

Ubezwłasnowolnienie osoby najbliższej może wydawać się na pierwszy rzut oka przedsięwzięciem trudnym i wymagającym szczególnej wiedzy. Wcale jednak tak być nie musi. W tym wpisie postaramy się przedstawić tę procedurę w sposób przystępny, tak aby ewentualne skierowanie wniosku do sądu nie było dla czytelnika wyzwaniem.

1. Jakie są podstawy ubezwłasnowolnienia?

Kodeks cywilny jako podstawy do ubezwłasnowolnienia wskazuje chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne, również wywołane alkoholizmem lub używaniem substancji psychotropowych. Podkreślenia jednak wymaga, że zaburzenia te muszą mieć odpowiedni wpływ na funkcjonowanie osoby.

Chodzi o takie dysfunkcje, które uniemożliwiają jej pokierowanie postępowaniem, np. z uwagi na znaczną niepełnosprawność intelektualną, albo utrudniają prowadzenie codziennych spraw, np. wskutek uzależnienia od alkoholu. Im większy stopień zaburzeń, tym większe prawdopodobieństwo orzeczenia przez sąd ubezwłasnowolnienia całkowitego. W innym razie sąd poprzestanie na ubezwłasnowolnieniu częściowym.

2. Czym się różni ubezwłasnowolnienie całkowite od częściowego?

Ubezwłasnowolnienie całkowite może dotyczyć tylko tych osób, które ukończyły lat 13. Z tego wynika, że ubezwłasnowolnić można także dziecko, które mierzy się z poważną niepełnosprawnością umysłową. Osoby dorosłe mogą być ubezwłasnowolnione zarówno całkowicie, jak i częściowo.

Gdy sąd zdecyduje o ubezwłasnowolnieniu całkowitym osoby, traci ona wszelką zdolność do czynności prawnych. Innymi słowy przestaje być ona zdolna do załatwienia jakiejkolwiek formalnej sprawy. Od tej pory sprawy te musi prowadzić ustanowiony przez sąd opiekun. Obejmuje to nie tylko reprezentację przed urzędami i instytucjami, ale także zarząd całym majątkiem ubezwłasnowolnionego. Warto nadmienić, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć małżeństwa.

W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego osoba ubezwłasnowolniona również traci możliwość zarządu swoim majątkiem, np. poprzez sprzedaż domu lub działki. Od tego momentu zarządem tym zajmuje się kurator, którego ustanawia sąd. Kurator reprezentuje ubezwłasnowolnionego częściowo także podczas załatwiania spraw urzędowych. W przeciwieństwie jednak do ubezwłasnowolnienia całkowitego, osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawrzeć związek małżeński.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu natomiast w każdym przypadku wyłącza możliwość sporządzenia przez ubezwłasnowolnionego testamentu.

3. W jakiej formie i do jakiego sądu kierujemy wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie składamy na piśmie. Kierujemy go do Sądu Okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której wniosek dotyczy.

4. Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie mogą złożyć następujące osoby:

• małżonek osoby, której wniosek dotyczy;
• jej krewni w linii prostej, a więc przykładowo dzieci, wnuki, rodzice, dziadkowie;
• jej rodzeństwo.

Pamiętajmy przy tym, że jeśli wniosek złożą krewni w linii prostej lub rodzeństwo, to uczestnikiem postępowania, prócz osoby, którą chcemy ubezwłasnowolnić, jest również jej małżonek (jeżeli osoba, której dotyczy ubezwłasnowolnienie, zawarła wcześniej związek małżeński).

5. Czy wniosek podlega opłacie? Jakie są koszty sprawy o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie podlega opłacie sądowej. Opłata ta wynosi 100 zł. Można ją uiścić przelewem na rachunek bankowy danego sądu okręgowego (w takim wypadku jednak do wniosku należy dołączyć potwierdzenie przelewu) lub bezpośrednio w kasie sądu (wówczas otrzymany znak opłaty sądowej należy nakleić na wniosek). 

W postępowaniu o ubezwłasnowolnienie zachodzi również konieczność przeprowadzenia badania przez psychiatrę, psychologa oraz neurologa. Pociąga to za sobą wydatki, które są uzależnione od nakładu pracy lekarzy. Koszt takiego badania oscyluje zwykle wokół kwoty 1500 zł.

Ponadto osoba składająca wniosek może również skorzystać z fachowych usług adwokata lub radcy prawnego. Minimalna stawka za prowadzenie takiej sprawy przez prawnika wynosi, zgodnie z obowiązującymi przepisami, 480 zł. W praktyce może się jednak zdarzyć, że wynagrodzenie pełnomocnika będzie wyższe, z uwagi na wielość rozpraw i zawiły charakter sprawy. Z drugiej strony wynajęcie prawnika jest komfortowe, gdyż oddajemy wtedy sprawę w ręce osoby, która ma odpowiednią wiedzę i kwalifikacje do przeprowadzenia jej w sądzie.

6. Co zrobić, gdy nas nie stać na sfinansowanie sprawy o ubezwłasnowolnienie?

W wypadku, gdy nie stać nas na pokrycie opłat związanych ze sprawą, a zwłaszcza wydatków wynikających z badania lekarzy, warto skorzystać z instytucji zwolnienia z kosztów sądowych. W tym celu należy złożyć odpowiedni wniosek w sądzie. Warto, aby zawnioskować o to już w momencie składania samego wniosku o ubezwłasnowolnienie (w tym samym piśmie).

Do takiego wniosku należy wypełnić, a następnie załączyć oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania (plik PDF, 98 KB). Wzór takiego oświadczenia można także otrzymać w siedzibie sądu, zwykle w biurze obsługi interesanta, lub pobrać ze strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. W formularzu tym należy wskazać m.in. jakie uzyskujemy dochody, jaki posiadamy majątek, ile osób mamy na utrzymaniu, jakie są nasze miesięczne zobowiązania. Jeżeli sąd, po analizie treści oświadczenia, stwierdzi, że wnioskodawcy nie stać na pokrycie kosztów sądowych, wyda postanowienie, w którym zwolni go z obowiązku ich ponoszenia.

Jak wspomniano, wygodnie jest zlecić poprowadzenie sprawy o ubezwłasnowolnienie adwokatowi lub radcy prawnemu. Wiąże się z tym jednak konieczność zapłaty prawnikowi honorarium. Niemniej przepisy pozwalają na to, aby Sąd ustanowił pełnomocnika z urzędu dla osoby wnoszącej o ubezwłasnowolnienie, jeżeli ta nie ma dość środków finansowych na pokrycie wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Aby otrzymać adwokata (radcę prawnego) z urzędu, podobnie jak w przypadku uzyskania zwolnienia z kosztów sądowych, również trzeba przedłożyć wypełnione oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. 

Ważne: o ustanowienie adwokata (radcy prawnego) z urzędu można wnioskować, zanim złożymy do sądu sam wniosek o ubezwłasnowolnienie. Gdy sąd przychyli się do naszej prośby o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, wówczas na niego spłynie obowiązek przygotowania wniosku o ubezwłasnowolnienie.

Warto nadmienić, że niedogodnością związaną z procedurą zwolnienia z kosztów sądowych lub ustanowienia pełnomocnika z urzędu jest wydłużenie samego postępowania o ubezwłasnowolnienie. Zazwyczaj na zwolnienie z kosztów sądowych lub ustanowienie adwokata (radcy prawnego) z urzędu oczekuje się od jednego do trzech miesięcy.

7. Co powinien zawierać wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Jeśli zdecydujemy się samodzielnie złożyć do sądu wniosek o ubezwłasnowolnienie, to powinien on zawierać imię i nazwisko osoby, której dotyczy oraz jej dokładny adres zamieszkania. Jeżeli to możliwe, warto również wskazać datę urodzenia tej osoby oraz jej numer PESEL, choć nie jest to obowiązkowe. Prócz tego, jako wnioskodawcy, podajemy we wniosku nasze własne dane (imię, nazwisko, adres zamieszkania i numer PESEL).

Jak wspomniano, jeżeli osoba ubezwłasnowolniana pozostaje w związku małżeńskim, podajemy również dane osobowe jej małżonka (tu wystarczy podanie wyłącznie imienia i nazwiska oraz adresu zamieszkania małżonka). Należy również przedstawić odpowiedni akt stanu cywilnego, wskazujący na pokrewieństwo z osobą, którą chcemy ubezwłasnowolnić, np. akt małżeństwa lub akt urodzenia. We wniosku wskazujemy również sąd okręgowy, do którego pismo jest kierowane.

We wniosku nie musimy określać, czy wnosimy o ubezwłasnowolnienie całkowite, czy też częściowe, ponieważ kwestię tę ustala ostatecznie sąd. Niemniej, jeżeli nasze żądanie opieramy na konkretnych podstawach, np. alkoholizmie osoby lub znacznej niepełnosprawności nieletniego, to wskazanie zakresu ubezwłasnowolnienia ułatwia i przyspiesza procedowanie, ponieważ od samego początku sądowi znany jest przedmiot sprawy.

W uzasadnieniu wniosku powinniśmy podać, na jakie zaburzenia cierpi osoba, którą zamierzamy ubezwłasnowolnić, oraz jak te zaburzenia wypływają na jej codziennie funkcjonowanie. Chodzi w szczególności o to, aby opisać, czy osoba jest w stanie załatwiać sprawy urzędowe, opłacać rachunki, odbierać pocztę, zrobić zakupy, a w końcu czy wymaga ona stałej opieki.

Bardzo ważnym jest to, aby do wniosku załączyć dokumentację medyczną dotyczącą osoby ubezwłasnowolnianej, np. świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę lub opinii psychologa dotyczących jej stanu zdrowia psychicznego. Przydatne może okazać się przedłożenie orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności intelektualnej.

Bez załączenia takich dokumentów, jeżeli żądanie ubezwłasnowolnienia bazuje na chorobie psychicznej lub niedorozwoju umysłowym osoby, sąd odrzuci wniosek, nawet go nie rozpoznając. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że sprawy o ubezwłasnowolnienie mają poważny charakter i nie mogą wynikać z błahych powodów. Natomiast dokumentacja medyczna uprawdopodabnia, że zaburzenia psychiczne rzeczywiście istnieją i wymagają przeanalizowania ich w postępowaniu sądowym.

Podpisany wniosek o ubezwłasnowolnienie wraz załącznikami w postaci dokumentacji medycznej składamy w sądzie w odpowiedniej liczbie egzemplarzy. Jeżeli osoba ubezwłasnowolniana nie pozostaje w związku małżeńskim, to wniosek składamy w trzech egzemplarzach (po jednym dla sądu, ubezwłasnowolnianego oraz prokuratora, który obowiązkowo bierze udział w postępowaniu). Jeżeli osoba, której wniosek dotyczy, ma małżonka, to dodajemy czwarty egzemplarz. Wniosek można złożyć korespondencyjnie lub osobiście w sądzie.

8. Jak przebiega postępowanie o ubezwłasnowolnienie?

Po złożeniu wniosku, sąd zarządza jego doręczenie stronom, tj. ubezwłasnowolnianemu, jego małżonkowi oraz prokuratorowi. Warto podkreślić, że osoba może nie zgodzić się na jej ubezwłasnowolnienie i podjąć w sprawie obronę, włącznie z ustanowieniem adwokata lub radcy prawnego. Sytuacja ta jednak w praktyce ma miejsce w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego, np. wskutek nałogu alkoholowego lub narkotykowego.

Następnie wyznaczony ze składu sędziowskiego sędzia wysłuchuje osobę, której wniosek dotyczy. W tym celu sąd zwykle udaje się do miejsca zamieszkania ubezwłasnowolnianego. Przyczyną takiej wizyty jest chęć ustalenia przez sąd, jaki jest stan świadomości tej osoby. Jeżeli okaże się, że ubezwłasnowolniany jest osobą, która jest dotknięta znaczną niepełnosprawnością intelektualną lub poważną chorobą psychiczną, sąd zaniecha przesyłania jej jakichkolwiek pism i zawiadomień.

Po opisanych wyżej czynnościach przygotowawczych, sąd zarządza badanie osoby przez biegłych lekarzy – psychiatrę, psychologa i neurologa. W zależności od stanu jej zdrowia, badanie to przeprowadzane jest w miejscu zamieszkania ubezwłasnowolnianego (w wypadku poważnych zaburzeń psychicznych), bądź w wyznaczonym przez biegłych miejscu (w sytuacji gdy osoba jest na tyle samodzielna, że może sama wybrać się na badanie).

Po przeprowadzonym badaniu biegli lekarze wydają opinię, w której opisują stanu zdrowia psychicznego osoby lub ujawnioną niepełnosprawność umysłową, stwierdzone zaburzenia, oraz ich wpływ na jej funkcjonowanie. 

Następnie Sąd wyznacza rozprawę, na której przesłuchuje zainteresowane osoby. Sąd  zawsze przesłuchuje osobę, która wnosi o ubezwłasnowolnienie. Stąd istotnym jest to, abyśmy stawili się na termin rozprawy. Przesłuchanie ubezwłasnowolnianego jest przeprowadzane tylko wówczas, gdy jego stan umysłowy i zdrowie psychicznego na to zezwalają.

Po przeprowadzeniu wszystkich dowodów, sąd zamyka postępowanie i wydaje orzeczenie, w którym ubezwłasnowolnia osobę całkowicie lub częściowo. Jeżeli jednak zdaniem sądu nie zachodzą przesłanki do ubezwłasnowolnienia, wówczas wniosek zostaje oddalony. Każda z zainteresowanych osób, niezgadzających się z danym rozstrzygnięciem sądu, może je zaskarżyć do sądu apelacyjnego.

9. Co się dzieje po wydaniu orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu?

Po ogłoszeniu postanowienia o ubezwłasnowolnieniu sąd okręgowy przesyła je do właściwego sądu rejonowego. Sąd rejonowy ustanawia dla ubezwłasnowolnionego opiekuna (w razie ubezwłasnowolnienia całkowitego) lub kuratora (w razie ubezwłasnowolnienia częściowego). W praktyce na opiekuna lub kuratora powoływana jest osoba najbliższa dla ubezwłasnowolnionego, np. ktoś z rodziny, włączywszy w to osobę, która wcześniej złożyła wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Sąd rejonowy, wybierając opiekuna lub kuratora, kieruje się tym, aby osoba powołana do takiej funkcji, dawała jak najlepszą gwarancję zabezpieczenia interesów ubezwłasnowolnionego. Z chwilą ustanowienia opiekun i kurator stają się upoważnieni do zarządu majątkiem ubezwłasnowolnionego oraz jego reprezentacji. 

Poniżej zamieszczamy przydatne dokumenty: przykładowy wzór wniosku o ubezwłasnowolnienie oraz oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.

---